Doğu Ege adalarının gayriaskeri statüsüne dair milletlerarası antlaşmaların bağlayıcılığı, Yunanistan’ın adaları silahlandırma siyaseti ve Türkiye’nin bu mevzudaki ataklarına ait durumu 5 soruda derledi.
Taşoz, Semadirek, Limni, Bozbaba, Midilli, Sakız, İpsara, Sisam ve Ahikerya adaları, 1923 Lozan Barış Antlaşması uyarınca gayri askeri statüde kalmak şartıyla Yunanistan’ın egemenliğinde bulunuyor. 1947 Paris Barış Antlaşması uyarınca silahsızlandırılması şartıyla egemenliği İtalya’dan Yunanistan’a verilen Doğu Ege adaları ise Onikiadalar olarak isimlendiriliyor.
Onikiadalar, isminin çağrıştırdığı üzere 12 değil 14 adadan oluşuyor. Bu adalar Batnoz, Lipsi, İleriye, Kelemez, İstanköy, İncirli, İstanbulya, İleki, Herke, Kerpe, Çoban, Sömbeki, Rodos ve Meis formunda sıralanıyor.
Doğu Ege adalarının Türkiye ana karasına yakınlığı, Yunanistan ana karasına ise uzaklığı dikkati çekiyor. Bu farkın en besbelli olduğu Meis, Antalya’nın Kaş ilçesine 2,1 kilometre, Yunan ana karasına ise 582 kilometre uzaklıkta bulunuyor.
Ada, bu özelliğiyle Türkiye ana karasına en yakın ve Yunanistan anakarasına en uzak Doğu Ege Adası pozisyonunda bulunuyor. Keza Midilli, Sisam ve Sakız üzere büyük adaların Türkiye kıyılarına uzaklığı da 2 ila 10 kilometre ortasında değişiyor. Adaların Anadolu kıyılarına bu kadar yakın olması, adalara gayriaskeri statü getirilmesinin temel nedeni. Adaların pozisyonları nedeniyle Türkiye’nin güvenliğine getirebileceği tehdit hesaba katılmış.
Taşoz’dan Ahikerya’ya kadar uzanan Doğu Ege Adaları, Balkan Savaşları sırasında Yunanistan tarafından işgal edildi.
Birinci Balkan Savaşı’nın bitiminde imzalanan 1913 Londra Antlaşması ile Ege adalarının geleceğine “Altı Devlet”, yani Avusturya-Macaristan, İngiltere, Fransa, Rusya, İtalya ve Almanya karar verecekti.
1914’te Türk ve Yunan hükümetlerine bildirilen “Altı Devlet” kararında, bu adaların Yunan egemenliğine geçeceği tabir edildi. Birinci Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı’nın akabinde 1923 yılında imzalanan Lozan Barış Antlaşması ile “Altı Devlet” kararı onaylandı ve adalar Yunan egemenliğinde kaldı.
1912’de Trablusgarp Savaşı sırasında İtalya, Onikiadaları işgal etmişti. Savaşın akabinde imzalanan Uşi Antlaşması ile İtalya’nın adalardan çekileceğine hükmedildi. Lakin Birinci Dünya Savaşı’nın çıkmasıyla İtalya adalardan çekilmedi ve İkinci Dünya Savaşı sonrasında imzalanan Paris Barış Antlaşması’na kadar Onikiadalar İtalyan egemenliğinde kaldı.
İtalya’nın İkinci Dünya Savaşı’nda kaybeden tarafta yer alması nedeniyle 10 Şubat 1947’de müttefik ülkeler ile İtalya ortasında imzalanan Paris Barış Antlaşması ile bu adalar Yunanistan’a devredildi. Paris Antlaşması’nın ilgili unsurlarında “Bu adalar askerden arındırılacak ve askerden arındırılmış biçimde kalacak.” sözü yer aldı.
1914 Altı Devlet Kararı ile Taşoz, Bozbaba, İpsara, Semadirek ve Limni adaları Yunanistan’a verilirken, Yunanistan’ın tahkimat yapmaması ve adaları bahri yahut askeri maksatla kullanmaması konusunda Altı Devlet’e ve Türkiye’ye kâfi garanti vermesi kararlaştırıldı. Bu karar da Lozan Antlaşması’nın 12. unsuruyla onaylandı.
Lozan Antlaşması’nda, Yunanistan’ın egemenliğini devraldığı Midilli, Sakız, Sisam ve Ahikerya’da hiçbir deniz üssü ve istihkam kuramayacağı karara bağlandı.
Paris Antlaşması’nın ilgili hususlarında de egemenliği Yunanistan’a devredilen Onikiadaların gayri askeri statüde kalmasına vurgu yapıldı. Antlaşmanın ekinde gayriaskeri statünün ayrıntılı bir tarifine da yer verildi. Buna nazaran, adalarda ve adaların karasularında rastgele bir üs, tahkimat kurulamayacak; hava, deniz ve kara araçları bulunamayacak, askeri tatbikat yapılamayacaktı.
Her iki antlaşma da adalarda sadece kolluk kuvveti vazifesi görebilecek hudutlu sayıda emniyet gücünün bulunmasına müsaade veriliyor.
Bu kapsamda Yunanistan’ın, taraf olduğu memleketler arası antlaşmaların açık kararları kapsamında Doğu Ege Adalarını silahlandırma hakkı bulunmuyor.
Atina, Türkiye’nin itirazlarına ve antlaşmalardan doğan yükümlülüklerine karşın 1960’lardan bu yana adaları silahlandırarak Doğu Ege Adalarının gayriaskeri statüsünü ihlal etmeye devam ediyor.
Diğer yandan, Yunanistan, 1993’te Memleketler arası Adalet Divanının zarurî yargı yetkisini kabul ederken, “ulusal güvenlik çıkarları” ile ilgili askeri tedbirlerden kaynaklı konulara ait olarak zarurî yargı yetkisine çekince koymuştu.
Yunanistan, bu biçimde adaların silahlandırılmasına ait bir tartışmanın Milletlerarası Adalet Divanı’na gitmesini engellemeyi hedeflerken, bu durum, Yunanistan’ın mutabakat yükümlülüklerini ihlal ettiğinin Atina tarafından zımnen kabul edildiğini ortaya koymuştu.
Atina, halihazırda, 1923 Lozan Antlaşması’na nazaran silahsızlandırılması gereken Semadirek, Limni, Midilli, Sisam, Sakız, İpsara ile Ahikerya’ya asker çıkarıp tugay, tümen, top ve tüfek üzere ögeleri konuşlandırarak, gayriaskeri statüde olması gereken dokuz adadan yedisinde antlaşmayı ihlal ediyor.
Onikiadalardan Batnoz, İleriye, Kelemez, İstanköy, İleki, Kerpe, Sömbeki, Rodos ve Meis’te de tıpkı hali sürdüren Yunanistan, Paris Antlaşması uyarınca gayriaskeri statüde kalması gereken 14 adadan dokuzunda hukuk dışı davranıyor.
Atina, böylelikle mevcut durumda gayrihukuki olarak 16 Doğu Ege adasını silahlandırmış bulunuyor.
Türkiye, Yunanistan’ın adaları silahlandırmasına en başından beri karşı çıkıyor. İhlallerin başladığı 1960’lardan beri Yunanistan nezdinde diplomatik kanallardan protesto ediyor, ihlallerin durmasını talep ediyor. Bahis 1970’lerde BM’nin ve NATO’nun gündeminde de yer aldı.
Son olarak Türkiye, Atina idaresinin Doğu Ege adalarının silahsızlandırılmış statüsünü ihlal eden hareketleri hakkında Temmuz 2021’de Birleşmiş Milletlere (BM) mektup göndererek şikayette bulunmuştu.
Türkiye’nin BM Nezdindeki Daimi Temsilcisi Feridun Sinirlioğlu imzasıyla, Genel Sekreter Antonio Guterres’e hitaben yazılan mektupta, “Bir sefer daha dikkatinize getirmek isteriz ki Yunanistan, Ege ve Akdeniz’deki adaların silahsızlandırılması konusunda ilgili antlaşmalardan doğan yükümlülüklerini yerine getirmemektedir” sözü kullanılmıştı.
Mektupta, ortalarında Meis Adası’nın da bulunduğu kelam konusu adaların Türkiye ana karasına yakınlığına vurgu yapılarak, 1923 Lozan ve 1947 Paris Barış Antlaşmalarında açıkça belirtilmesine karşın bu adaların Yunanistan tarafından silahlandırılmasının Türkiye’nin güvenliğine önemli tehdit oluşturduğunun altı çizilmişti.
Türkiye’nin, Yunanistan’ın adalar üzerindeki ihlallerini diplomatik kanallar üzerinden tekraren lisana getirdiğine işaret edilen mektupta, “Eğer Yunanistan, mutabakatlardaki yükümlülüklerini yerine getirmede başarısız olursa o mutabakatlardan kaynaklı egemenlik haklarını deniz yetki alanlarının belirlenmesi dahil öne süremez.” sözüne yer verilmişti.
Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu da “Anlaşmalar ortada fakat Yunanistan bunları ihlal ediyor. Yunanistan bu ihlalden vazgeçmezse adaların egemenliği tartışılır.” demişti.