Yazar, Doç. Dr. Cem Yılmaz Budan, kitle kültürüne ideolojik referanslardan yalıtılmış bir yaklaşım çerçevesinde farklı bir perspektiften bakmayı hedefleyen “Kitle Kültürü ve Edebiyat” isimli kitabında; tanınan edebiyat olgusuna yöneltilen klişe tenkitlerin bilimsel meşruiyetini sorgulamayı öngörüyor, kitle kültürünün doğuşunu, ahlaki sicilini, sanatsal üretimle kurduğu ilgiyi ve edebî aktiflik üzerinde uyandırdığı etkinin teorik altyapısını tartışmaya açıyor. Budan, teorik bağlamı Frankfurt Okulu mensupları başta olmak üzere 20. yüzyılın Marksist edebiyat eleştirmenlerinin değerli bir kısmının dejenerasyon alameti olarak konumlandırdıkları kitle kültürüne daha müsamahakâr bir halla yaklaşıldığında elde edilecek sonuçların kelam konusu tenkitleri hangi seviyede haklı çıkaracağını gözlemlediği çalışmasında, kitle kültürünün edebiyatla alakasını farklı bir perspektiften ele alıyor. Budan ile kitle kültürünün edebiyata yansımasını ve ortadan geçen yaklaşık altmış yılın akabinde öngörülemez bir biçimde geniş kitlelere ulaşmaya başlayan yapıtları konuştuk.
– “Popüler edebiyat metinlerinin genel olarak kitlenin ortalama standartları gözetilerek üretildiği ve kültür sanayisinin çağdaş pazarlama araçlarıyla uygun örgütlenmiş bir dağıtım ağı çerçevesinde kamuoyunun ilgisine sunulduğu muhakkaktır” diyorsunuz. O vakit bir metinin kaliteli olması o toplumun okuyucu kitlesine mi bağlı? Bir okuyucu kitlesinin “kalitesi” birebir vakitte o muharririn da “kalitesi” midir?
Kitle kültürünün bir uzantısı olarak beliren tanınan edebiyatın yüksek sanatın bir modülü olduğunu katiyen tez etmiyorum. Lakin tanınan edebiyata da tıpkı kitle kültürüne olduğu üzere tersten bakarsak; hatta ona biraz olsun müsamaha ile yaklaşırsak ne okuruz, bunu görmeye çalışıyorum. Burada bir soru üzerinde önemli bir zihinsel mesai harcamak zorunda olduğumuzu düşünüyorum: Edebi yapıtın metalaşması hakikaten yozlaşma alameti midir? Bundan emin değilim. Kanaatimce sanat yapıtının kültür sanayisinin bir bileşeni hâline gelmiş olması hiçbirimizde tedirginlik uyandırmamalı. Yalnızca kültürel eserin mevcut yayılım biçimi bu iken, onu yüksek sanatın lehine kullanmanın yolunu bulmaya çalışmamız gerektiğini düşünüyorum. Elbette okuyucu kitlesinin kalitesi birebir vakitte muharririn da kalitesidir. Buna karşılık kimi öncü kalem sahipleri, seslendikleri okuyucu kitlesinin sanatsal meziyetlerini bir adım ileri taşımayı başarabildikleri seviyede kıymet kazanırlar. Ahmet Hamdi Tanpınar’ın 21. yüzyılda genç jenerasyonlar tarafından tekrar keşfedilmiş olması, bir noktada kültür sanayisinin de başarısıdır. O, hiçbir vakit kitlenin sanatsal taleplerine karşılık verme muhtaçlığı hissetmedi. Sanatsal tercihleri bağlamında ödünsüzdü. Fakat tıpkı vakitte şiir kitapları kâfi ilgiyi görmediği için duyduğu teessürü de açıkça tabir etti. Bir bakıma tanınan olmak istedi. Muhtemelen günümüzde tekrar revaç bulmaya başladığını görseydi bu onu memnun kılardı. Şu çok açık: Kitle kültürü yüksek sanatın üretimini de sürdürülebilirliğini de olumsuz tarafta etkilemez. Ama kitlenin talebine uygun kültürel içeriğin üretilmesinin önünü de açar bir yandan.
KİTLE KÜLTÜRÜ YÜKSEK SANATIN VERİMLİLİĞİNİ ARTIRIYOR
– Şu an baktığımızda müellifler daha çok kâr beklentisi içerisindeler. Lakin biliyoruz ki, Cervantes’i romana, Don Kişot’a götüren, Walter Scott üzere şairden romancı yapan şey para muhtaçlığıdır. O vakit tabir-i caizse “Karın doyurmak için yapılan edebiyat her vakit makûs değildir” diyebilir miyiz?
Edebiyat sosyolojisi alanında çalışan araştırmacılar, bir gerçeğin altını bilhassa çizme gereksinimi hisseder: Muharrir da her şeyden evvel geçimini sağlamakla yükümlü bir bireydir ve bunun için kimi vakit kendileriyle uzlaştırılamayacak meslekler edinmek durumunda kaldıkları da gözlemlenir. Rastgele bir müellifin yapıtını maddi gelir elde etme emelinin refakatinde üretmesi, onun kesinlikle niteliksiz bir eser bedene getireceğini garanti etmez. Kâr hırsının estetik bedel bağlamında irtifa kaybına neden olduğu yadsınamaz gerçi; lakin bunun aksini kanıtlayan örnekler olduğunu da biliyoruz. 19. yüzyılda Amerikalı yayıncıların, rastgele bir memleketler arası telif kontratına tâbî olmadıkları için İngiliz müelliflerin yapıtlarını fiyatsız yayımlayabildikleri, buna karşılık Amerikalı müelliflerin metinlerini neşretmedikleri bilinmektedir. Çünkü kendi müelliflerine telif fiyatı ödemek zorunda kalmak istememişlerdir. Bu durum, yapıtlarını yayımlatamayan Amerikalı muharrirleri mecmua yayıncılığına yönelmeye sevk etmiştir. Edgar Allan Poe’nun doğuşu, kıssa çeşidinin bağımsız bir edebî form olarak gelişim göstermesi biraz da bu durumla ilgilidir. Bu örnekten de anlaşılacağı üzere kendilerine iktisadî mecralar arayan Amerikalı müellifler, niteliksiz edebî eserler ortaya koymamışlardır. Tıpkı gerçek Cervantes ve Walter Scott için de geçerli. Bizde de Sait Faik’in kıssalarını yayımlatabilmek için daha yüksek telif öneren yayıncılarla çalışmak istediği; lakin sanatsal kıymetten ödün vermemeyi başardığı gerçeğiyle karşılaşıyoruz. Bunu Salah Birsel kendisiyle ilgili anılarında anlatır. Derinlemesine incelendiğinde çabucak hiçbir müellifin parayı reddetmediğini; hatta periyot devir şahsen ticaretle iştigal ettiğini, lakin tekrar de edebî kıymete sadakat gösterdiğini görmek de mümkün.
– Sabahattin Ali, Oğuz Atay, George Orwell, Ahmet Hamdi Tanpınar, Jose Saramago, Amin Maalouf üzere kıymetli isimlerin yapıtları sağlıklarında hayal dahi edemeyecekleri kültür sanayisinin ilgi alanındalar. Ortadan geçen yaklaşık altmış yılın akabinde öngörülemez bir biçimde geniş kitlelere ulaşmaya başlaması nasıl açıklanabilir pekala?
Bu isimlerin tekrar prestij görmeye başlamalarında, edebî bedellerinin mümtaz bir zümre tarafından keşfedilmiş olmasının hissesi vardır. Fakat kitle irtibat araçları, tanınan kültürün kendine has kurum ve sistemleri ve endüstriyel müdahale olmasaydı bu derece geniş çaplı bir ilgiye mazhar olabilirler miydi ya da kitapları tekrar tekrar basılır mıydı, bundan emin değilim. Kitle kültürünün sadece niteliksiz ya da tüketim objesi olarak meydana getirilmiş metinleri değil, yüksek sanatın verimliliğini de artırdığı gerçeği… Ucuz bir best-seller kültürünün egemenliğinden hepimiz müştekiyiz. Ancak rastgele bir kitapçıya girdiğinizde karşılaştığınız best-seller raflarında dikkatinizi çeken yapıtların ekseriyetinin edebiyat tarihimizin abideleşmiş yapıtları tarafından oluşturulması da epey değişik ve açıklayıcı bir durum. Kitle kültürü tahminen geniş okuyucu zümrelerine sloganlarla donatılmış kibir yüklü “kişisel gelişim” konseptleri, nasıl bir yaşama sahip olmanız gerektiği konusunda üsttenci telkinlerle dolu “yaşam koçluğu” reçeteleri sunan kitaplar da takdim ediyor. Lakin yüksek sanatın varlığını da ortadan kaldırmıyor. Sanılanın bilakis onu teşvik ettiği, ona yönelik kitlesel öykünmeye taban hazırladığı da oluyor.
KAÇIŞ KAVRAMI HER ŞARTTA VAR
– Kaçış edebiyatına da değinelim istiyorum. Tanınan edebiyat eserlerinin bahsi geçen çeşitte bir kaçışı mümkün kıldığı için geniş kitleler tarafından tercih edildiğini söylüyorsunuz. Neden muhtaçlık duyuluyor pekala?
Popüler edebiyat metinleri okuma alışkanlığını artırıyor
– Son olarak tanınan edebiyat neyi başardı?
Popüler edebiyata yöneltilen birtakım klişe tenkitlerle karşılaşıyoruz. Bu tenkitlerin başında, onun tesir müddeti sonlu, kalıcı olma yetisi içermeyen eserler üretmekte olduğu savı gelmekte. Ancak bizim edebiyat tarihimiz incelendiğinde de kelam konusu tenkidin neredeyse tümüyle mesnetsiz olduğu söylenebilir. Türk edebiyatı tarihinde tanınan roman anlayışının banisi ve en değerli temsilcisi addedilebilecek Ahmet Mithat Efendi, vefatının üzerinden bir asrı aşkın bir müddet geçmişken bugün en fazla okunan muharrirlerimiz ortasında. O’nun takipçisi olarak karşımıza çıkan Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın neredeyse tüm yapıtlarının onlarca baskı yaptığını ve büyük bir tutkuyla okunduğunu istatistiki bilgiler ortaya koyuyor.
Ayrıca tanınan edebiyatla yüksek sanat ortasındaki hudut çizgilerinin kestirim ettiğimizden daha muğlak olduğunu düşünmek için de tatmin edici münasebetlere sahip olduğumuzu düşünüyorum. Sözgelimi Selim İleri, Kerime Nadir’in Samanyolu isimli yapıtına yazdığı önsözde bu yapıttan aklında büyük roman sahneleri kaldığını söz eder ve ilgili metni açıkça övgüye tâbî fiyat elitist bir müellif olarak. Attila İlhan, çocukluk yıllarında okuduğu tanınan romancılardan aldığı hazdan kelam eder. Bu metinler, kitlesel okuma alışkanlığına hizmet edebildiği üzere sinema sanayisinin gelişimine katkıda bulunmak ya da yabancısı olunan toplumsal sınıfların ortak hissiyatına ışık tutabilmek üzere müspet fonksiyonlar de icra ediyor. Kanaatimce kıymetli olan kitle kültürünü yüksek sanatın verimliliğini artırmak, onu geliştirmek ve teşvik etmek için elverişli bir aygıt hâline getirmenin yollarını bulmaya çalışmalıyız. Onu tümüyle reddeder ve tahkir edilmesi gereken bir realite olarak konumlandırırsak bilgili şartlar dâhilinde rastgele bir kazanım elde edemeyiz.